In dit inspiratieboek laten we zien hoe je in jouw gemeente de Omgevingswet in kunt zetten voor gezondheid en gezondheidsverschillen. In dit boek vind je vijf voorbeelden uit gemeenten en vijf aandachtspunten.

Omgevingswet en gezondheid

Mensen met een lage opleiding wonen niet altijd in de meest groene en gezonde wijken. Gemeenten kunnen daar iets aan doen. In de nieuwe Omgevingswet wordt gezondheid expliciet benoemd. Gemeenten hebben grote vrijheid om zelf invulling te geven aan de uitwerking daarvan. Dat geeft ruimte om aan te sluiten op lokale opgaven en te komen tot een maatwerkaanpak.

Wij spraken voor dit boek met vijf gemeenten die het thema gezondheid duidelijk hebben uitgewerkt in hun omgevingsvisie. Allen gaven aan dat het belangrijk is dat verschillende domeinen aanhaken bij het proces van de omgevingsvisie. Dat kan samenwerking tussen het fysieke en het sociale domein stimuleren. Mensen leren elkaar kennen en weten elkaar ook voor andere zaken te vinden.

Verbinden gezondheid en omgeving

De nieuwe Omgevingswet is een kans voor gemeenten om gezondheidsbeleid en ruimtelijk beleid te verbinden en te borgen in omgevingsvisie en -plan. Vooral in de wijken waar veel mensen met een lage opleiding wonen is vaak nog veel te winnen in termen van gezondheid. Maar hoe doe je dat in jouw gemeente? We voerden een quickscan uit onder vijftien recente gemeentelijke omgevingsvisies. Ook haalden we lessen op bij vijf gemeenten die het thema gezondheid op verschillende manieren in hun visie hebben uitgewerkt. Dit zijn Deventer, Gennep, Maastricht, Súdwest-Fryslân en Zwolle. We vroegen naar hun aanpak, geleerde lessen en in hoeverre het thema gezondheid een rol speelt in ruimtelijke ontwikkeling en de aanpak van gezondheidsachterstanden. Daaruit haalden we vijf aandachtspunten voor een gezonde visie:

1. Framing van gezondheid
2. Proces en organisatie intern
3. Proces extern
4. Vertaling naar gebiedsniveau
5. Visie naar uitvoering

Vertalen aandachtspunten naar eigen aanpak

Een omgevingsvisie sluit aan bij de lokale context. Het is logisch dat in elke omgevingsvisie gezondheid op een andere manier handen en voeten krijgt. Hoe kun je deze aandachtspunten vertalen naar een eigen aanpak?

Framing van gezondheid

In de omgevingsvisie van gemeente Deventer gaat het over noaberschap. Voor Súdwest-Fryslân is mienskip van belang. Beide termen gaan over gemeenschapszin, sociale cohesie en kunnen als invulling worden gezien van het begrip inclusiviteit. Ook duidelijke doelen helpen. Gennep maakt onderdeel uit van de regio Noord-Limburg, die de gezondste regio van Nederland wil worden. Deze lokale identiteit stuurt de ambities op het gebied van gezondheid, zoals gelijke kansen op gezondheid of health equity. Ook geeft de lokale identiteit geeft richting aan welke gezondheidsaspecten een plek krijgen in de lokale omgevingsvisie en plannen. Het gaat dan om gezondheidsbeschermende én -bevorderende aspecten.

Proces en organisatie intern

De inrichting van het proces geeft twee aandachtspunten: binnen de gemeente en met de buitenwereld. Het interne proces om te komen tot een omgevingsvisie verschilt enorm. Alle geïnterviewde gemeenten erkennen dat het belangrijk is dat de verschillende domeinen aangehaakt zijn bij het proces van de omgevingsvisie. Dat levert meer op dan een omgevingsvisie: het proces om te komen tot die visie kan een impuls geven aan de samenwerking tussen het fysieke en het sociale domein. Door samen te werken aan de omgevingsvisie ontstaat inzicht in elkaars doelstellingen, belangen en werkwijzen.

Proces extern

De samenleving leeft niet in afgebakende domeinen. Inwoners kunnen bij uitstek integraal denken en afwegen, al helemaal wanneer ze dat gezamenlijk doen. Dat bleek in Súdwest-Fryslân, waar bewoners uit de verschillende dorpen bij het participatietraject ‘Rondje Súdwest’ het thema gezondheid invulling hebben gegeven.

Vertaling naar gebiedsniveau

Het vierde aandachtspunt gaat over de wijze waarop gezondheid gebiedspecifiek wordt. Waar nu nog vaak in verschillende gebieden vergelijkbare besluiten worden genomen, probeert de wetgever met de Omgevingswet juist verschillen per gebied mogelijk te maken. Dat biedt ook kansen om in kwetsbare wijken wat extra’s te doen. Benoem daarom per gebied zo specifiek mogelijk wat de opgave is. Gennep heeft per dorp aangegeven wat de samenstelling van de bevolking en van de voorzieningen is. Deventer heeft gebiedstabellen gemaakt waarin per type gebied ambities zijn geprioriteerd. Maastricht heeft verschillende type gebieden onderverdeeld naar functie, met een buurtscore op thema’s als veiligheid, gezondheid, hittestress, waterproblematiek of groen.

Visie naar uitvoering

De stap van abstracte beleidsvoornemens naar concrete projecten is vaak groot. Dat verschillende beleidsdomeinen elkaar leren kennen in het proces van de omgevingsvisie, is vaak al een winstpunt dat benut kan worden bij de uitvoering. Een directere link tussen de visie en een ‘gezondere’ uitvoeringspraktijk bestaat ook. Deventer werkt intern met een carrousel bij de beoordeling van initiatieven, waar het sociaal domein ook bij is betrokken. Zo ontdekken ze hoe de omgevingsvisie als beoordelingskader kan dienen. Zwolle werkt met het kompas ‘Zwolle gezond’, waarin gezondheid als afwegingscriterium is opgenomen.

Gezondheid centraal

Gemeenten gaan elk op een eigen manier te werk . Dat is logisch. Er bestaat geen blauwdruk en gezondheidsopgaven verschillen per gebied. Naast de praktijkvoorbeelden en vijf aandachtspunten laat de publicatie vooral ook zien dat het centraal stellen van gezondheid tevens leidt tot een breder gedragen omgevingsambitie.

Foto’s: Alex Schröder