Een gezonde leefomgeving vraagt om toekomstdenken. Dat betekent prioriteit geven aan netwerken en structuren die tijd nodig hebben om tot ontwikkeling te komen. Dat gaat over fysieke structuren: een groene omgeving met bomen, parken of bossen en blauwe, waterrijke gebieden. Dit geldt ook voor sociale netwerken in de buurt. We delen tips en inzichten die bijdragen aan het werken aan een sociale, groene en gezonde wijk.

Meer dan ooit is het noodzakelijk om te werken aan een gezonde leefomgeving. Hanneke Kruize, lector Gezonde stedelijke ontwikkeling aan de Hogeschool Utrecht/RIVM, legt uit waarom. “Enerzijds staat de leefomgeving onder druk door zaken als hittestress en wateroverlast. Anderzijds staat gezondheid onder druk vanwege toenemende vergrijzing en mentale problemen.” Er is extra aandacht nodig voor groepen in een kwetsbare positie die minder gezond zijn en (mede daardoor) te maken hebben met meer “Mensen met lage inkomens wonen vaker in gebieden met minder groen, eten meer fastfood en hebben te maken meer overlast. Bewoners hebben te maken met een stapeling van verschillende uitdagingen en hebben minder keuzevrijheid om naar een gezondere buurt te verhuizen”, aldus Kruize.

Een gezonde leefomgeving: waar begin je?
De urgentie verschilt van plek tot plek. Kruize adviseert daarom in te zetten op de zogenaamde ‘no-regret’-gebieden. Dit zijn gebieden die te maken hebben met een ongezonde leefomgeving en een hoge hoeveelheid groepen in een kwetsbare positie. Met behulp van data maakte het RIVM in opdracht van de Metropoolregio Amsterdam (MRA) op deze manier een stapelingskaart, waarin gebieden een kleur kregen op basis van gezondheid van de leefomgeving en de kwetsbaarheid van bewoners. Zo werd duidelijk welke gebieden in de MRA ‘no-regret’-gebieden waren om de gezonde leefomgeving te versterken.

Werk aan een gemeenschappelijke ‘tussentaal’
Naast het gebruik van data benadrukt Kruize het van belang om aandacht te hebben voor het samenwerken met nieuwe partners. Fysiek en sociaal vanuit de gemeente, bewoners, bedrijven en kennisinstellingen moeten elkaar leren kennen. Deze betrokkenen komen uit verschillende werelden, spreken andere talen en er gelden verschillende belangen. “Werk daarom aan een gemeenschappelijke ‘tussentaal’ om elkaar te begrijpen”, stelt Kruize. “En ook praktijkvoorbeelden laten het belang zien van het hebben van een stevige procesbegeleider en iemand die goede antennes heeft in de wijk.”

Afbeelding 1. Gebiedsanalyse Metropoolregio Amsterdam voor gezonde leefomgeving en kwetsbare groepen (kwantitatief)

Healthy Ageing wijkaanpak Sunny Selwerd Groningen
De wijk Selwerd in Groningen kent zo’n aanpak. De wijk kampte met een lage ruimtelijke kwaliteit, veel steen en weinig leefbaar groen. De wijk was jaren niet aan de beurt geweest om te vernieuwen. Ook ervoeren de inwoners een stapeling van sociale problematiek. Sinds 2018 ging de gemeente daarom aan de slag met de Healthy Ageing wijkaanpak Sunny Selwerd, met het motto: “Alles wat we doen in Selwerd draagt bij aan de gezondheid en het welbevinden van de bewoners.”

Sinds de start in 2018 volgde Marleen Fluit, promovendus bij de RUG, het proces in de wijk. Ze richtte haar onderzoek op de organisatie van de wijkaanpak in Selwerd. Vanuit de vele ambities en plannen voor de wijk ontwikkelde zich een integraal kernteam dat gericht stuurt.

Vijf tips uit de wijkaanpak Sunny Selwerd
Fluit geeft uit haar onderzoek vijf lessen mee:

1. Denk aan de voorkant na over governance: hoe ga je het organiseren op wijkniveau? Heb je genoeg mensen en zijn dat ook de juiste mensen, die de juiste taal spreken? Dit vergt echt aandacht.
2. Start een multidisciplinair kernteam dat eenheid uitstraalt en dat denkt vanuit de wijk. Zorg voor een antenne in de wijk.
3. Zorg voor commitment aan wijkdoelen die concreet genoeg zijn. Wees duidelijk in wat van wie verwacht wordt en wat je kunt waarmaken. Verantwoordelijk voor het geheel: de wijk.
4. Lokale initiatieven, zoals het wijkbedrijf, zijn een aanwinst voor de wijk. Initiatieven voor en door de wijk zelf zijn cruciaal voor de wijkbewoners. Ze dragen bij aan zeggenschap en eigenaarschap over de wijk. In dit voorbeeld dient het wijkbedrijf ook als een opstapje voor re-integratie naar werk en andere ontwikkelmogelijkheden.
5. Wees je bewust van de verschillende rollen binnen het kernteam. Waar ben je wel van en waar niet van. Ga effectief te werk en zorg voor reëel verwachtingsmanagement naar je samenwerkingspartners.

Afbeelding 2. Doelen wijkaanpak Selwerd

Een toekomstbestendige wijk vraagt om nieuwe businesscases
Hoe ziet toekomstbestendige verstedelijking eruit als we gezondheid leidend laten zijn? In de zoektocht naar het antwoord op deze ontwerpvraag van de provincie Zuid-Holland kiest Marianne Lefever (PosadMaxwan) voor een kanteling van de aanpak. In de huidige praktijk start verstedelijking altijd met eerst het aantal woningen en dan volgt het groen – waar nog ruimte en budget over is – als een soort ‘’versnipperende confetti’’ er overheen. Moeten we dit omdraaien? Lefever: “Het is logischer te prioriteren naar de structuren die de meeste tijd nodig hebben om tot ontwikkeling te komen. Voor gezond zijn, is dat het groen en water en het sociale netwerk.”

“Gezondheid heeft strategisch toekomstdenken nodig. Kijk wat dat op de lange termijn betekent voor het vormgeven van ander beleid, zoals de haalbaarheid van voorzieningen. Maar, hoe draaien we het om? Hoe kunnen we de ‘traagheid’ van groenblauw, bodem en sociale netwerken leidend laten zijn in een gebiedsontwikkeling? En hoe kunnen we dit narratief ook aan andere ontwerpbureaus meegeven? Een perspectief dat ook vraagt om nieuwe business cases”, aldus Lefever.

Lessen voor gezondheid als drager voor het ruimtelijke ontwerp
Lefever deelt vijf lessen hoe haar bureau gezondheid als strategie omarmt:

1. Inclusief ontwerp; met bewoners verkennen wat zij nodig hebben om tot gedragsverandering te komen.
2. Gezondheid als strategisch verhaal inzetten om daarmee de aanpak een overtuigend verhaal te geven.
3. Volg de energie; start waar energie zit vanuit beleid, bewoners, reeds geplande projecten, zoals een warmtenet.
4. Gezondheid vraagt om toekomst denken; waar willen we naar toe en welke ruimtelijke context moeten we creëren.
5. Het start meestal niet bij de opdrachtgever; wel is het een expliciete vraag vanuit integrale programma’s.

Afbeelding 3. Groen-blauwe structuren en sociale netwerken leidend voor ruimtelijke strategieën in plaats van woningaantallen, PosadMaxwan.

Deze tips, inzichten en lessen werden gedeeld op 3 november tijdens de inspiratiebijeenkomst van GezondIn (Pharos en Platform31) over gezondheid en de leefomgeving.